Mostar

Najmanje 40 civila, uglavnom Bošnjaka, kao i jedne osobe hrvatske nacionalnosti, ubijeno je od strane srpske TO i „šešeljevaca“ na deponiji u mostarskom naselju Uborak sredinom juna 1992. godine.

(para. 216. tačka a. Šešelj, str. 60)

U gradskoj mrtvačnici u Sutini, od strane srpske TO i paravojnih formacija, ubijeno je najmanje sedam civila u junu 1992.

(para. 216. tačka b. Šešelj, str. 60)

Desetine zatočenika su od 13. juna 1992. bile zatvorene u svlačionici fudbalskog stadiona u Vrapčićima, gdje su mučeni i prema njima je okrutno postupano od strane srpskih snaga i paravojnih formacija.

(para. 216. tačka c. Šešelj, str. 60)

Okrutno je postupano od strane pripadnika lokalne srpske TO i paravojnih formacija i u mrtvačnici Gradskog groblja u Sutini sredinom juna 1992. godine prema više od 20 zatočenika, koji su u tom objektu mučeni.

(para. 216. tačka d. Šešelj, str. 60)

Opljačkane su bošnjačke kuće u zaseoku Topla u aprilu 1992. godine.

(para. 216. tačka e. Šešelj, str. 60)

Dok su srpske oružane snage granatirale grad Mostar i zauzimale okolna područja, Hrvati i Bošnjaci iz BiH su organizirali združenu odbranu, da bi potom, u junu 1992., proveli operaciju svojih protiv srpskih oružanih snaga, koje su se tada povukle na položaje na uzvišenjima oko grada.

(para. 714. Prlić i ostali, tom II, str. 174)

Počev od maja 1992., općinski HVO postupno je preuzeo političku vlast u općini Mostar.

(para. 743. Prlić i ostali, tom II, str. 183)

Na području Mostara je od početka maja 1992. pa u narednih nekoliko mjeseci postojao širok i sistematičan napad Hrvatskih obrambenih snaga (HOS) usmjeren protiv srpskog civilnog stanovništva.

(para. 177., 424. Ivan Zelenika i ostali, str. 56., 114.)

Prvi val hapšenja Srba u Mostaru kreće intenzivno još u aprilu i maju, što se nastavlja tokom jula i augusta 1992. godine.

(para. 158-159., 161. Ivan Zelenika i ostali, str. 52.)

Civili su dovođeni na ispitivanje u prostorije Vojne ambulante, od njih je oduziman novac i dragocjenosti, a uslovi u kojima su boravili bili su nehumani i ponižavajući.

(para. 168., 380-381. Ivan Zelenika i ostali, str. 54., 104.)

Zatvorenicima nisu saopćeni razlozi pritvaranja, a iz Vojne ambulante su, kamionima ili na drugi način, organizirano prebacivani u logor smješten u kompleksu kasarne “Bruno Bušić” u Dretelju kod Čapljine.

(para. 174-175. Ivan Zelenika i ostali, str. 56.) -novo

Od druge polovine jula 1992. su zatočenici u Vojnoj ambulanti premlaćivani i psihički maltretirani.

(para. 505-509., 522-527., 534-551., 562-586. Ivan Zelenika i ostali, str. 6-7., 132., 135-136., 138-141., 143-148.)

Zajedno s HVO-om, u općini Mostar od maja 1993. do marta 1994. bile su prisutne snage Hrvatske vojske, naročito tri brigade.

(para. 694. Prlić i ostali, str. 169)

Sukob između HVO-a i ABiH u Bosni i Hercegovini postao je međunarodni intervencijom snaga Republike Hrvatske, koja je u kontekstu sukoba vršila opću kontrolu nad HVO-om.

(para. 196, 199, 200, 202. Naletilić i Martinović, str. 74–76.)

Nakon sporadičnih incidenata, 15. aprila 1993. je došlo do oružanog incidenta između HVO-a i jedinice ABiH stacionirane u hotelu “Mostar”, koji se nalazio na liniji razdvajanja između hrvatskog i bošnjačkog dijela grada.

(para. 38. Naletilić i Martinović, str. 15–16)

Mostar je bio podijeljen na zapadni dio, koji je kontrolirao HVO, i istočni dio, u kojem je uglavnom bila koncentrirana ABiH.

(para. 39. Naletilić i Martinović, str. 16)

Rano ujutro 9. maja 1993. godine, HVO je napao Mostar artiljerijom, minobacačima, teškim i lakim oružjem, kontrolirao je ulaze u grad, a na mostarskom radiju je objavljeno da svi Bošnjaci moraju na prozorima istaknuti bijele zastave.

(para. 39. Naletilić i Martinović, str. 16) (para. 775. Prlić i ostali, tom II, str. 191)

Komanda ABiH u zgradi “Vranice” je bila među metama napada, a 10. maja 1993. u zgradi je izbio požar, nakon čega su se i civili i vojnici predali, 20 do 30 vojnika se presvuklo u civilnu odjeću i izašli su iz objekta.

(para. 40, 377. Naletilić i Martinović, str. 16, 144-145) (para. 779. Prlić i ostali, tom II, str. 192-193)

Kada su izašli iz zgrade i predali se, neki vojno sposobni Bošnjaci koji su odvedeni u zgradu Ministarstva odbrane su tamo bili tučeni.

(para. 377-378. Naletilić i Martinović, str. 144–145)

Muškarci Bošnjaci – bez ikakve razlike između vojnika i civila – upućeni su u Duhanski institut, na Mašinski fakultet ili u zgradu policije.

(para. 780-781. Prlić i ostali, tom II, str. 193)

Približno 30 do 35 muškaraca Bošnjaka natjerano je da pješke odu u Duhanski institut, nakon čega je grupa pod stražom odvedena u zgradu policije u Širokom Brijegu.

(para. 41. Naletilić i Martinović, str. 17)

Između 9. i 11. maja, iz zgrada i kuća su izvođeni i okupljani stanovnici zapadnog Mostara, nakon čega su snage HVO-a na stadion “Veleža” odvele na stotine njih, a većina njih je završila na “Heliodromu” u mostarskom naselju Rodoč, koji je postao glavni zatočenički centar HVO-a na tom području.

(para. 43, 45-46. Naletilić i Martinović, str. 17–18) (para. 781, 800-805. Prlić i ostali, tom II, str. 193, 199–201)

Mašinski fakultet je služio, u najmanju ruku, kao sabirni centar, gdje su muškarci odvajani od žena i djece.

(para. 804. Prlić i ostali, tom II, str. 201)

Utvrđeno je da je 12 pripadnika ABiH koji su iz “Vranice” dovedeni na Mašinski fakultet brutalno premlaćeno i ubijeno.

(para. 850., 853. Prlić i ostali, tom II, str. 213, 214)

Pripadnici HVO-a su 14. jula 1993. uhapsili dječaka Bošnjaka i njegovog djeda, premlatili ih u stanici Vojne policije u Buni, nakon čega su ih odveli na rub ceste i pucali im u leđa, usmrtivši jednog i nanijevši teške povrede drugom, koga su ostavili na licu mjesta.

(para. 944. Prlić i ostali, tom II, str. 238)

24. augusta 1993., nedaleko od jedne kuće u selu Raštani, vojnici HVO-a otvorili su vatru i ubili četvoricu muškaraca Bošnjaka koji su se prethodno predali.

(para. 963. Prlić i ostali, tom II, str. 243)

U zatočeničkom centru “Heliodrom” je 9. maja 1993. zatočeno 1.500 do 2.500 civila Bošnjaka, i nakon nekoliko dana pušteni su žene i djeca.

(para. 42, 45, 47. Naletilić i Martinović, str. 17–19) (para. 780-781. Prlić i ostali, tom II, str. 19)

Nakon napada ABiH 30. juna 1993., HVO je uhapsio u Mostaru i okolini više hiljada muškaraca Bošnjaka, među kojima je bilo pripadnika ABiH i bošnjačkih vojnika HVO-a, i da ih je zatočio na “Heliodromu” ili u Zatvoru u Dretelju.

(para. 895. Prlić i ostali, tom II, str. 225)

Početkom jula 1993., HVO je, tokom vremenskog perioda koji je varirao od nekoliko sati do jednog ili dva mjeseca, zatvarao muškarce Bošnjake na Mašinskom fakultetu, gdje su redovno i brutalno tukli zatočenike i gdje su dvojica zatočenih preminula od posljedica premlaćivanja između 8. i 11. jula 1993. godine.

(para. 903, 909. Prilić i ostali, tom II, str. 227–229)

Zatočenici u “Heliodromu” su premlaćivani i zlostavljani, a nasilje nad njima je bilo najintenzivnije tokom maja 1993. i krajem juna 1993. godine.

(para. 429-436. Naletilić i Martinović, str. 166–171) (para. 1580. Prlić i ostali, tom II, str. 426–427)

Od maja 1993. do sredine aprila 1994. zatočenici su premlaćivani po nekoliko sati, što bi nekad trajalo sve dok žrtva ne bi izgubila svijest

(para. 1591. Prlić i ostali, tom II, str. 430)

Jedan od zatočenika je 12. ili 13. jula odveden s “Heliodroma” u jednu od vojnih baza, gdje je bio teško premlaćen i zlostavljan nekoliko sati te ubijen hicem iz vatrenog oružja i zakopan u parku Liska.

(para. 487-497. Naletilić i Martinović, str. 193–196)

HVO je predložio muškarcima Bošnjacima zatočenim na “Heliodromu” da ih pusti na slobodu, kao i njihove porodice s područja Mostara, pod uslovom da oni pristanu na to da napuste BiH i odu u neku drugu zemlju, te je najmanje 800 Bošnjaka ovaj prijedlog prihvatilo.

(para. 923. Prlić i ostali, tom II, str. 232)

I početkom jula 1993. je HVO hapsio muškarce, žene, starije osobe i djecu u zapadnom Mostaru i odvodio ih na “Heliodrom”.

(para. 1501. Prlić i ostali, tom II, str. 410)

U julu 1993. muškarci Bošnjaci iz drugih općina u BiH, među kojima su bile općine Stolac, Čapljina i Ljubuški, također su hapšeni i odvođeni na “Heliodrom”.

(para. 1502. Prlić i ostali, tom II, str. 410)

U novembru i decembru 1993., na “Heliodromu” je bilo više od 2.000 zatočenika.

(para. 1507. Prlić i ostali, tom II, str. 411)

Maltretiranje Bošnjaka time što su istjerivani iz svojih stanova ili zatvarani postalo je uobičajena i raširena pojava od 9. maja pa tokom čitave jeseni 1993. godine.

(para. 48. Naletilić i Martinović, str. 19) (para. 812, 815. Prlić i ostali, tom II, str. 203.)

Konstatirane su otmice na ulicama , kao i prisiljavanja na seksualni odnos tokom akcija deložiranja.

(para. 927, 933, 935. Prlić i ostali, tom II, str. 233–236)

Protjerivanje civila Bošnjaka u istočni dio Mostara eskaliralo je u toku juna 1993.

(para. 549. Naletilić i Martinović, str. 212) (para. 876. Prlić i ostali, tom II, str. 220)

Civili Bošnjaci su tučeni tokom njihove deložacije i deportacije iz zapadnog u istočni dio grada.

(para. 380. Naletilić i Martinović, str. 146) (para. 827. Prlić i ostali, tom II, str. 207)

Sredinom jula 1993. snage HVO-a provele su još jedan krug deložacija, protjeravši Bošnjake u istočni Mostar, ate operacije nastavljene sutokom cijele druge polovine jula i u augustu 1993. godine.

(para. 920. Prlić i ostali, tom II, str. 231-232)

Od civila su oduzimani vrijedni predmeti, a njihovi stanovi su pljačkani i u njih useljavani hrvatski vojnici.

(para. 937. Prlić i ostali, tom II, str. 236)

Zarobljenici su odvođeni s “Heliodroma” u Šantićevu ulicu, gdje su gradili bunkere, popravljali rovove, punili i nosili vreće s pijeskom na liniju, pri čemu su zarobljenici stalno bili izloženi unakrsnoj vatri.

(para. 295. Naletilić i Martinović, str. 117) (para. 1596. Prlić i ostali, tom II, str. 432)

Korišteni su zarobljenici i kao živi štit te su mnogi od njih ozlijeđeni dok su radili u Šantićevoj ulici.

(para. 295. Naletilić i Martinović, str. 117) (para.1622-1628. Prlić i ostali, tom II, str. 439–442)

Četvorica zatočenika iz “Heliodroma” su poginula, a trojica ranjena 17. septembra 1993., kada ih je HVO koristio kao živi štit u Mostaru.

(para. 1628, 1630, 1633. Prlić i ostali, tom II, str. 442–443)

Više desetaka zatočenika je poginulo ili je bilo ranjeno dok su obavljali prisilne radove na liniji fronta, neke zatočenike su ubile ili ranile snage HVO-a, a utvrđeno je da je tom prilikom poginulo njih 27 i da ih je pri izvođenju radova ranjeno sedam.

(para. 1603-1605. Prlić i ostali, tom II, str. 434–436)

Zatočenici su premlaćivani tokom rada na liniji fronta, ili u bazama vojnih jedinica u Mostaru.

(para. 270, 439. Naletilić i Martinović, str. 74, 172–173) (para. 1609. Prlić i ostali, tom II, str. 436–437)

Od jula do decembra 1993. zatočenici su bili prisiljeni da napuste BiH sa svojim porodicama i da odu, barem u početku, u Hrvatsku, da bi kasnije otišli u treće zemlje.

(para. 1650, 1654. Prlić i ostali, tom II, str. 448–449)

U periodu od avgusta 1993. do januara 1994.,zatočenici su upućivani i u zatočenički centar “Vojno” i tamo zatvarani.

(para. 1669. Prlić i ostali, tom II, str. 451–452)

Zatočenici u “Vojnom” su od 8. novembra 1993. do 28. januara 1994. bili izloženi nasilju i surovom postupanju.

(para. 1709. Prlić i ostali, tom II, str. 461

Jedan od zatočenika je 5. decembra pretučen i ubijen iz vatrenog oružja.

(para. 1716. Prlić i ostali, tom II, str. 463)

Zatočenici iz “Vojnog” su prisiljavani na fizički rad, kao što je građenje utvrđenja na linijama fronta za potrebe HVO-a, i to dok su trajale borbe.

(para. 1728, 1731.Prlić i ostali, tom II, str. 466–467)

Od augusta 1993. do marta 1994. zatočenici koji su odvođeni na obavljanje radova na linijama fronta, bili su izloženi teškom nasilju, neki od njih su bili ranjeni, nekoliko ih je izgubilo život, a petorica su ubijena u periodu od 2. septembra 1993. do 31. januara 1994. dok su obavljali radove na području Vojnog.

(para. 1749, 1757. Prlić i ostali, tom II, str. 472–474)

Zatočenici u zatočeničkom centru “Vojno” bili su pripadnici ABiH i civili.

(para. 1757. Prlić i ostali, tom II, str. 474)

Od početka juna 1993. do početka marta 1994., istočni Mostar je bio na stalnom i intenzivnom udaru granatiranja i žestoke vatre HVO-a, konkretno s brda Hum i brda Stotina.

(para. 996, 1018. Prlić i ostali, tom II, str. 252, 258-259)

Od juna do decembra 1993. i srpske snage su povremeno ispaljivale granate na Mostar sa svojih položaja na brdu Fortica, istočno od grada Mostara

(para. 1001. Prlić i ostali, tom II, str. 254)

Tokom grantiranja istočnog Mostara, HVO se uglavnom služio teškom artiljerijom i vatru je otvarao iz minobacača, tenkova, bacača raketa, protivavionskog oružja, mitraljeza i protivavionskih topova, a na raspolaganju je imao i snajperiste. HVO je svakodnevno, žestoko i učestalo otvarao vatru iz artiljerijskog oružja na istočni Mostar.

(para. 997, 1000. Prlić i ostali, tom II, str. 252-254)

Granatiranje i drugo vatreno djelovanje HVO-a bili su usmjereni na cijeli istočni Mostar, u kojem su se nalazile gusto naseljene stambene četvrti, kao što su naselja Tekija i Luka, a u kojima je uništen veliki broj stambenih objekata, prodavnica i javnih zgrada.

(para. 1004. Prlić i drugi, tom II, str. 255)

Gusto naseljeno naselje Donja Mahala bilo je posebno na udaru snaga HVO-a putem granatiranja i drugog vatrenog djelovanja, kao i improvizovanih bombi – guma napunjenih eksplozivom koje su bacane s brda Hum.

(para. 1005. Prlić i ostali, tom II, str. 255)

Konstatovano je da HVO nije mogao precizno usmjeravati hice, granate i gume napunjene eksplozivom na vojnike ABiH koji nisu bili grupisani na nekom određenom mjestu u Donjoj Mahali.

(para. 1008. Prlić i ostali, tom II, str. 256)

Intenzivno granatiranje i drugo vatreno djelovanje HVO-a po istočnom Mostaru direktno je pogađalo stanovništvo koje je živjelo u tom dijelu grada. Granatiranje i drugo vatreno djelovanje HVO-a nije se ograničavalo samo na konkretne, potencijalno vojne ciljeve, već su ta djelovanja bila usmjerena na naseljena područja i direktno je gađano stanovništvo.

(para. 1018. Prlić i ostali, tom II, str. 258-259)

Na udaru granatiranja i drugog vatrenog djelovanja HVO-a bili su i prostorije UN-a, kao i bolnica u istočnom Mostaru

(para. 1011-1012. Prlić i ostali, tom II, str. 257)

Uslijed vatre i granatiranja HVO-a među stanovništvom istočnog Mostara bilo je mnogo poginulih i ranjenih, između ostalog žena, djece i starijih osoba.

(para. 1016. Prlić i ostali, tom II, str. 258)

Snajperisti HVO-a sugađali starije osobe, žene i djecu u istočnom Mostaru.

(para. 1188. Prlić i ostali, tom II, str. 315–317)

Stanovnici istočnog Mostara nisu imali dovoljno hrane i vode u periodu od juna 1993. do aprila 1994. godine.

(para. 1205. Prlić i ostali, tom II, str. 320) (para. 50. Naletilić i Martinović, str. 20)

Prilikom odlaska po vodu, stanovnici istočnog Mostara bili su izloženi granatiranju i drugom vatrenom djelovanju

(para. 1205. Prlić i ostali, tom II, str. 320)

Pored toga, stanovnicima istočnog Mostara nije bila dostupna adekvatna medicinska njega i nisu imali dovoljno lijekova.

(para. 1219, 1223. Prlić i ostali, tom II, str. 324–325)

HVO je ometao redovno upućivanje humanitarne pomoći u istočni Mostar barem u periodu od juna do decembra 1993., naročito putem administrativnih ograničenja, i tokom gotovo dva mjeseca u ljeto 1993. i u decembru 1993. humanitarnim konvojima u potpunosti je blokirao pristup u istočni Mostar.

(para. 1244. Prlić i ostali, tom II, str. 330)

Pripadnici međunarodnih organizacija prisutni u Mostaru u periodu od maja 1993. do aprila 1994. bili su cilj snajperista HVO-a, kao i artiljerijske i minobacačke vatre HVO-a.

(para. 1280. Prlić i ostali, tom II, str. 341)

Između ABiH i HVO-a došlo je do niza sukoba za kontrolu nad selom Raštani, te su se vojske smjenjivale u preuzimanju kontrole nad ovim mjestom.

(para. 53-54. Naletilić i Martinović, str. 21)

Dio sela Raštani je razoren do kraja septembra 1993.

(para. 599, 601. Naletilić i Martinović, str. 225-226)

Žene i djeca koji su se nalazili u selu Raštani 24. augusta 1993. bili su podvrgnuti fizičkom i duševnom nasilju, kao i seksualnom nasilju.

(para. 969. Prlić i ostali, tom II, str. 244

Zarobljenici su poslove obavljali i na liniji u Raštanima, uključujući i skupljanje leševa, pri čemu su bili izloženi granatiranju i puščanoj vatri tokom sukoba, a te poslove nisu to radili dobrovoljno.

(para. 302. Naletilić i Martinović, str. 119.) (para. 1598. Prlić i ostali, tom II, str. 433)

Utvrđeno je da je HVO odgovoran za rušenje Baba-Beširove džamije u Mostaru oko 10. maja 1993. godine.

(para. 792. Prlić i ostali, tom II, str. 197)

Deset džamija je uništeno ili teško oštećeno usljed neprekidnog otvaranja vatre i granatiranja istočnog Mostara koje je proveo HVO.

(para. 1377. Prlić i ostali, tom II, str. 371)

Granatiranje od strane JNA i VRS-a, kao i oružanih snaga HVO-a, dovelo je do znatnih oštećenja Starog mosta prije 8. novembra 1993. godine, ali su do tada ABiH i stanovništvo istočnog Mostara i dalje mogli da ga koriste.

(para. 1299. Prlić i ostali, tom II, str. 347)

Tenk HVO-a postavljen na brdu Stotina otvarao je vatru na Stari most 8. novembra 1993.

(para. 1315. Prlić i ostali, tom II, str. 352)

Stari most je srušen sutradan, 9. novembra, između 10:15 i 10:30 sati.

(para. 1366. Prlić i ostali, tom II, str. 368-369)

Od juna 1993. do aprila 1994. istočni Mostar bio je pod opsadom HVO-a. Iako HVO istočni Mostar nije držao u potpunom okruženju zbog postojanja otvorenih puteva kako na sjeveru, tako i na jugu, grad jeste bio pod opsadom u tom smislu da je bio izložen vojnom napadu HVO-a tokom više mjeseci, koji se sastojao od stalnog i intenzivnog granatiranja, uključujući i snajpersku vatru, usljed čega su mnogi stanovnici bili ranjeni ili su poginuli.

(para. 1378. Prlić i ostali, tom II, str. 372) (para. 50-51. Naletilić i Martinović, str. 20)

Stanovništvo nije moglo otići iz istočnog dijela Mostara po vlastitom nahođenju i bilo je primorano da živi u izuzetno teškim životnim uslovima, bez hrane, vode, električne energije i odgovarajuće medicinske njege, dok je HVO povremeno potpuno blokirao dostavljanje humanitarne pomoći i hotimično je otvarao vatru na pripadnike međunarodnih organizacija, pri čemu je jedan broj njih ubio i ranio.

(para. 1378. Prlić i ostali, tom II, str. 372.)

Selo Grabovica, udaljeno otprilike 12 km od Jablanice, je početkom 1993. bilo pod kontrolom pripadnika HVO-a, a 10. maja 1993., ili oko tog datuma, ABiH je zauzela ovo mjesto koje je napustilo više ljudi, dok su ostali većinom stari i djeca.

(para. 373, 378-379. Halilović, str. 140, 142)

U periodu od 7. do 9. septembra, u Grabovicu su stigli vojnici iz Sarajeva, koji su smješteni u kuće na desnoj obali.

(para. 385-387. Halilović, str. 145-146)

Prvo ubistvo jednog mještana hrvatske nacionalnosti izvršeno je kasno poslijepodne 8. septembra.

(para. 399. Halilović, str. 151)

Pripadnici ABiH su 8. na 9. septembar u Grabovici ubili više civila mještana hrvatske nacionalnosti, od kojih niko nije aktivno učestvovao u neprijateljstvima.

(para. 728. Halilović, str. 274)

Od jula 1993. do marta 1994. je na području Mostara postojao širok i sistematičan napad policije i vojske Hrvatskog vijeća obrane koji je bio usmjeren protiv bošnjačkog civilnog stanovništva.

(para. 175-176. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 72-73.), (para. 116. Saša Savinović, str. 30.), (para. 51. drugostepena presuda Mile Puljić, str. 27.)

HVO je 9. maja 1993. artiljerijom, minobacačima i drugim vrstama naoružanja napao istočni dio Mostara, koji se nalazi na lijevoj obali Neretve, te je uhićeno stotine bošnjačkih civila iz zapadnog dijela grada.

(para. 179. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 74.), (para. 114-115. Saša Savinović, str. 29-30.), (para. 228. Jure Kordić i ostali, str. 88.)

Veći broj ljudi koji su uhapšeni na zapadnoj strani grada završio je na “Heliodromu” u naselju Rodoč, koji je postao glavni zatočenički centar HVO-a na tom području, a koji je ranije bio kasarna JNA i činilo ga je nekoliko zgrada i hangar.

(para. 180. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 74-75.)

Neki od muškaraca su u “Heliodrom” odvedeni krajem maja 1993. te premještani i zatvarani na drugim lokacijama.

(para. 146-158. Velibor Bogdanović, str. 47-49.)

Veći broj zatočenika na “Heliodromu” je od polovine jula 1993. do februara 1994. dovođen na rad na prvu liniju u Ričinoj – Šantićevoj ulici, gdje su bili izloženi unakrsnoj vatri i maltretiranju, što je za posljedicu imalo ranjavanje, pogibiju i povrede usljed fizičkog zlostavljanja.

(para. 80., 95-96., 103. drugostepena presuda Mile Puljić, str. 37., 43-44., 47.)

Sredinom maja 1993. su u mostarskoj ulici Avenija uhapšene dvije osobe i odvedene u nepoznatom pravcu, a njihova tijela su naknadno pronađena i identificirana.

(para. 54., 68. drugostepena presuda Mile Puljić, str. 29., 33.)

U zapadnom dijelu Mostara je krajem maja 1993. konstatirano silovanje žene bošnjačke nacionalnosti od strane pripadnika HVO-a.

(para. 129-135. Velibor Bogdanović, str. 44-45.)

Četiri osobe bošnjačke i srpske nacionalnosti, među kojima je bila i beba, sredinom jula 1993. odvedene su iz zgrade u Splitskoj ulici i ubijene, a njihova tijela su nađena na Bijelom Brijegu, pored trim-staze.

(para. 157-175., 219. Saša Savinović, str. 2-3., 38-42., 49-50.)

U prvoj polovini augusta 1993. je bošnjačka porodica istjerana iz svoga stana u zapadnom dijelu grada, te im je naređeno da pređu na istočnu stranu, dok su pripadnici HVO-a tom prilikom pucali u zrak iz vatrenog oružja.

(para. 225-236. Saša Savinović, str. 3., 51-53.)

Logor (ove presude, pored termina logor, koriste i nazive zatvor i zatočenički centar) “Vojno” se sastojao od nekoliko objekata, nije bio ograđen, niti je po svom vanjskom izgledu odavao sliku logora, izuzev što su prostorije u kojima su boravili zatočenici bile zaključane, a gdje su zatvarani i držani civili, bez ikakve odluke suda i postupka za neko krivično djelo.

(para. 740. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 171-172.), (para. 298-299. Jure Kordić i ostali, str. 106-107.)

Do formiranja logora “Vojno” je došlo u julu 1993. u naselju Vojno, koje pripada području Bijelog Polja. U njemu su držane osobe bošnjačke nacionalnosti zatočene od strane HVO-a.

(para. 765. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 175.), (para. 38. Miroslav Perić, str. 14.)

U zatočeničkom centru “Vojno” je bilo više desetina bošnjačkih žena, djece i staraca, kao i veći broj bošnjačkih muškaraca koji su u različitim vremenskim periodima iz logora “Heliodrom” dovođeni i zatvarani, a poslije vraćani u taj logor.

(para. 238. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 85.), (para. 300. Jure Kordić i ostali, str. 107.)

Najučestalija hapšenja i dovođenja u “Vojno” su bila u julu, augustu i septembru 1993. godine.

(para. 767. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 175.), (para. 403-411., 418-426., 432-440., 447-456. Jure Kordić i ostali, str. 8-9., 142-144., 147-149., 152-153., 156-159.)

Muškarci u “Vojnom” su držani u garaži i podrumu jedne kuće, a žene u prostorijama dvije kuće. Uslovi boravka su bili nepodnošljivi i zatočenici nisu imali adekvatnu medicinsku zaštitu, a bili su premlaćivani i fizički i psihički zlostavljani.

(para. 257., 267. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 89., 91.)

Civili bošnjačke nacionalnosti koji su u drugoj polovini jula 1993. uhapšeni naselju Panjevina, pa zatvoreni u podrum kuće u naselju Rudnik, prebačeni su u “Vojno”.

(para. 368-376. Jure Kordić i ostali, str. 7., 129-131.)

Zatočeni muškarci u logoru “Vojno” su bili na prinudnim radovima duž linije fronta, uključujući Bočine, područje pored Zalihića kuća, dio Bijelog Polja, Vojno, Potoke, Elementaru i Livač, dok su zatočene žene obavljale razne poslove za pripadnike HVO-a.

(para. 275., 278-279., 792. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 93., 94., 179.)

Jedan od zatočenika je ubijen krajem augusta 1993. na prinudnim radovima u Bijelom Polju, nakon čega su drugi zatočenici zakopali njegovo tijelo, koje je kasnije razmijenjeno.

(para. 292-300. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 96-97.)

Dvojica zatočenika su tokom septembra 1993. nožem usmrćena u garaži nakon što su pretučeni, a još jedan ubijen je ispred garaže u pokušaju da pobjegne. Ispred garaže je viđeno još jedno tijelo.

(para. 330-344. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 102-104.), (para. 384-392. Jure Kordić i ostali, str. 8., 135-138.)

U septembru 1993. – prilikom transporta oko 50 zatočenika, koji su bili vezani jedan za drugog, iz logora “Heliodrom” u logor “Vojno” radi obavljanja prinudnih radova – ubijen je jedan zatočenik, dok je drugi ranjen, da bi kasnije bio usmrćen još jedan zatočenik iz “Heliodroma”.

(para. 345-356. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 104-107.)

Tokom novembra te krajem decembra 1993. i početkom januara 1994. na prinudnim radovima na prvoj liniji u Bijelom Polju ubijena su četiri zatočenika iz logora “Vojno”, a neki su i fizički zlostavljani tokom radova na prvoj liniji.

(para. 301-329., 377. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 98-101., 111.)

Pojedini zatočenici nakon mučenja nisu bili u stanju da hodaju. Među premlaćivanim zatočenicima je bilo i maloljetnika.

(para. 381-396. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 111-113.), (para. 58. Miroslav Perić, str. 4., 19.), (para. 498-507. Jure Kordić i ostali, str. 10., 175-177.)

U logoru “Vojno” su zlostavljane i zatočenice koje su dovedene na prinudni rad.

(para. 606-612. Jure Kordić i ostali, str. 210-212.)

Za vrijeme zatočeništva u logoru “Vojno” najmanje deset zatvorenica je silovano i seksualno zlostavljano.

(para. 533-683. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 134-162.), (para. 480-490., 591-594., 618-622. Jure Kordić i ostali, str. 10., 169-171., 204-206., 214-215.) -novo

Više od 100 osoba hrvatske nacionalnosti, među kojima je bio veći broj žena, djece i staraca iz Bijelog Polja i Potoka, krajem juna 1993. uhapšeno je od strane pripadnika Armije RBiH te su držani u nekoliko kuća, a kasnije prebačeni u Osnovnu školu u Potocima, gdje su do početka decembra bili smješteni u neuslovnim prostorijama.

(para. 275-286., 432. Enes Ćurić i ostali, str. 7., 82-85., 125.)

Dio civila koji su boravili u kućama odveden je u IV osnovnu školu u Mostaru, te u drugoj polovini jula 1993. su vraćeni u salu škole u Potocima.

(para. 435. Enes Ćurić i ostali, str. 126.)

Krajem augusta 1993. je veći broj civila iz Osnovne škole u Potocima odveden s namjerom da se pomoću njih spriječe jedinice HVO-a da zauzmu Hidroelektranu Mostar, a kako je granata onesposobila kamion kojim su prevoženi, prebačeni su u predionicu “Đuro Salaj“.

(para. 202-219. Enes Ćurić i ostali, str. 5-6., 61-65.)

Trojica zatočenika iz škole u Potocima, koji su bili u grupi na prinudnom radu na prvoj liniji krajem septembra 1993. na brdu Ćućurak, ubijena su iz vatrenog oružja jer nisu mogli nositi dijelove topa.

(para. 301-319. Enes Ćurić i ostali, str. 6., 90-96.)

Na prinudnim radovima u Potocima je početkom augusta 1993. poginuo jedan, a ranjen drugi zatočenik, dok je početkom novembra na lokalitetu Mandića kuće u Potocima smrtno stradao još jedan zatočenik iz škole.

(para. 323-337., 573. Enes Ćurić i ostali, str. 6., 97-100., 157.)

Zatočenice su iz škole izvođene da izvlače mrtve i ranjene s prostora na koje se vatreno djelovalo od strane HVO-a.

(para. 235-241., 247-256. Enes Ćurić i ostali, str. 7., 71-72., 75-77.)

Pojedine zatočenice su iz škole izvođene i višestruko silovane.

(para. 348-360., 374-377. Enes Ćurić i ostali, str. 8., 104-106., 109.)

U katoličkoj Crkvi Svih Svetih u Donjoj Drežnici držano je zarobljenih 12 civila hrvatske nacionalnosti i osam ratnih zarobljenika.

(Zijad Kurtović, str. 36.)

Civili i ratni zarobljenici su u oktobru 1993. u crkvi premlaćivani, te fizički i psihički mučeni, nekima su nanesene teške tjelesne povrede te je uništavana crkvena imovina.

(Zijad Kurtović, str. 2-4., 39-43., 45-49.)

Zatočeni civili i zarobljeni vojnici su odvođeni na prve borbene linije izmedu HVO-a í Armije RBiH prema Vrdima, gdje su prisiljavani da kopaju rovove, prave zemunice, nose municiju, hranu, vodu i mrtve, često izloženi unakrsnoj vatri i granatiranju.

(Zijad Kurtović, str. 2., 43-44.)

Zatočenici su, pored premlaćivanja, primoravani i na seksualne odnose.

(Zijad Kurtović, str. 3., 44-45.)

Do većeg oružanog sukoba između HVO-a i Armije RBiH u središtu grada Mostara oko zgrade “Vranice”, u kome je zarobljeno 12 pripadnika Armije RBiH, došlo je 10. maja 1993. i nakon toga sukob se rasplamsao i proširio na širu teritoriju Bosne i Hercegovine.

(Mate Aničić, str. 6.), (Aničić i ostali, str. 35.)

Zarobljeni pripadnici Armije RBiH su u noći sa 10. na 11. maj 1993. odvedeni u podrumske prostorije Strojarskog fakulteta, gdje su teško fizički zlostavljani i mučeni, a tijela nekih od njih su pronađena nakon rata.

(Aničić i ostali, str. 20-21., 37-39., 59.)

Konstatirano je da su zarobljeni pripadnici Armije RBiH ubijeni na fakultetu iz vatrenog oružja, ali i da je među stradalim bilo civila.

(Aničić i ostali, str. 70., 78., 84-86.)

Zarobljeni vojnici iz zgrade “Vranica” su bili i u pritvoru Policijske stanice u Širokom Brijegu, gdje su premlaćivani.

(R. B., str. 2., 8-9., 13-15.)

Civili su držani zatvoreni na Strojarskom fakultetu, gdje su premlaćivani i na neke od njih je pucano iz vatrenog oružja.

(Mate Aničić, str. 11.), (Aničić i ostali, str. 66-67., 76.)

Neki od njih su, prije dovođenja u podrumske prostorije Strojarskog fakulteta, fizički i psihički maltretirani u svojim stanovima.

(Aničić i ostali, str. 7., 96-98.)

Zatvoreni civili i zarobljeni pripadnici Armije RBiH iz Sovića i Doljana kod Jablanice te Prozora su krajem jula i počekom augusta 1993. izvođeni iz “Heliodroma” i fizički zlostavljani, usljed čega su neki od njih gubili svijest, te prisiljavani da se međusobno tuku.

(Miroslav Marjanović i Ante Buhovac, str. 4., 31-33.)

Premlaćivanja zatočenih Bošnjaka u logoru “Heliodrom” su konstatirana i krajem juna 1993.

(Miroslav Marjanović i Ante Buhovac, str. 4., 33-35.)

Maltretiranja u logoru “Heliodrom” su nastavljena i tokom decembra 1993., te su nekim od zatočenika nanesene teške tjelesne povrede.

(Miroslav Marjanović i Ante Buhovac, str. 5., 35-36.)

Jedna od zatočenica iz mostarskih logora je sredinom jula 1993. bila primorana da pronađe tijelo nastradalog pripadnika HVO-a kod mjesta Kovačine, jer joj je prijećeno da će nastradati članovi njene porodice.

(R. B., str. 2-3., 9-12.)

Bošnjačko civilno stanovništvo je od strane pripadnika HVO-a krajem juna 1993. masovno okupljano iz svojih stanova, te su neki od njih tom prilikom teško pretučeni, da bi poslije preminuli, dok su ostali odvezeni autobusima.

(Luka Barešić, str. 1-2., 4-6., 14.)

Krajem septembra je civilno bošnjačko stanovništvo tjerano iz svojih stanova u naselju Centar II, neki su tom prilikom fizički maltretirani, te su bili prinuđeni da pješke odu na lijevu obalu Neretve.

(Arman Bajrić, str. 1-2., 5.)

Jednog od zatočenika iz “Heliodroma” su krajem septembra 1993. pripadnici HVO-a ranili iz vatrenog oružja kod “Gatačkih kuća” u naselju Rodoč, te je upućen u bolnicu na liječenje, a kasnije je vraćen u logor.

(Vjeko Kalač, str. 1-2., 22-26.)

U jesen 1993. je u naselju Kovačine – Bišće polje, na prvoj borbenoj liniji, na prinudnom radu bilo oko 20 zatvorenika iz logora “Heliodrom” te je jedan od njih pokušao da bježi prema položajima Armije BiH, ali su ga pripadnici HVO-a ranili, pretukli i usmrtili vatrenim oružjem.

(Bosiljko Kraljević, str. 2., 57-59.)

Premlaćivani su i psihički mučeni civili koji su u novembru i decembru 1993. bili na prinudnom radu na liniji razgraničenja između položaja HVO-a i Armije RBiH, u blizini Bulevara i u Šantićevoj ulici, gdje su pravili bunkere i tranšeje za HVO.

(Arman Bajrić, str. 2., 5-6.), (Ivan Zelenika, str. 2., 28.)

Neki od civila u Mostaru su premlaćivani u svom stanu početkom maja 1994.

(Ivan Zelenika, str. 2., 46-47.)

U logor (neke presude, kao u predmetu “M. Č. i ostali”, navode da se radilo o zatvoru) je pretvorena IV osnovna škola u Bijelom Polju, gdje je od kraja juna do sredine oktobra 1993. bilo zatvoreno oko 100 pripadnika HVO-a.

(Slobo Marić, str. 1-2., 5.)

U školi su konstatirana fizička maltretiranja zarobljenika, te su pojedini gubili svijest.

(Slobo Marić, str. 1-2., 14-16.), (M. Č. i ostali, str. 2-5., 24-31., 38-39.)

Zatočenici su primoravani i da se međusobno tuku.

(M. Č. i ostali, str. 3-4., 30.)

Zlostavljana je u školi grupa pripadnika HVO-a koja je u drugoj polovini septembra 1993. zarobljena na području Bijelog Polja, što je za posljedicu imalo ubistvo jednog i nanošenje fizičkih i psihičkih povreda ostalima.

(M. Č. i ostali, str. 31-37.)

Iz IV osnovne škole zarobljenici su slani na radove na liniji razgraničenja Armije RBiH i HVO-a u naseljima Donja Mahala, Bulevar, Cernica i Vinarija u Bišća polju, radi pravljenja bunkera, rovova i zaklona, te je tom prilikom smrtno stradalo 12 zatočenika, dok ih je devet teže i lakše ranjeno.

(M. Č. i ostali, str. 3., 21-24.)

Ratni zarobljenici i civili hrvatske nacionalnosti koji su bili zatočeni u katoličkoj Crkvi Svih Svetih u Donjoj Drežnici premlaćivani su i mučeni, usljed čega su neki od njih gubili svijest i primoravani su na seksualno nasilje.

(Hasan Delić, str. 1-2., 17-30., 34.)

Trojica civila koja su s grupom izvedena iz škole u Potocima na prinudne radove na brdu Ćućurak ubijena su iz vatrenog oružja od strane pripadnika Armije RBiH krajem septembra 1993., nakon što nisu mogli nositi rastavljeni protivzračni top usljed iznemoglosti i tereta.

(Miralem Omanović, str. 1-2., 9-12.)

U drugoj polovini septembra 1993., u mjestu Jedrinje na Salakovcu, zarobljena je grupa pripadnika HVO-a, koju su pripadnici Armije RBiH povezli kamionom, pa kada je jedan od zarobljenika skočio s vozila i pobjegao, počeli su tući ostale.

(Zikrija Ljevo i ostali, str. 2., 30-31.)

Zarobljenici su zatvoreni u jednu kuću u Bijelom Polju, gdje su fizički zlostavljani.

(Zikrija Ljevo i ostali, str. 2., 32.)

Prije nego su odvezeni za Mostar, zarobljenici su opet pretučeni, a jedan od njih je izveden iz kuće u kojoj su držani i ubijen iz vatrenog oružja.

(Zikrija Ljevo i ostali, str. 2., 26-29.)

Više od 30 civila hrvatske nacionalnosti je ubijeno od strane pripadnika Armije RBiH 9. septembra 1993. u mjestu Grabovica, nakon čega je 1994. razmijenjeno 15 posmrtnih ostataka, dok se ostali vode kao nestali.

(N. V. i ostali, str. 2., 7., 20-22.)

Među žrtvama su bili žena i četverogodišnje dijete koje je držala u naručju, dvoje supružnika koji su usmrćeni u svojoj kući, te tročlana porodica koja je ubijena u štali i njenoj blizini.

(N. V. i ostali, str. 2.)

Više od 30 civila hrvatske nacionalnosti je ubijeno od strane pripadnika Armije RBiH 9. septembra 1993. u mjestu Grabovica, nakon čega je 1994. razmijenjeno 15 posmrtnih ostataka, dok se ostali vode kao nestali.

(Enes Šakrak, str. 1-3.), (Mustafa Hota, str. 2.)

Među žrtvama su bili žena i četverogodišnje dijete koje je držala u naručju, dvoje supružnika koji su usmrćeni u svojoj kući, te tročlana porodica koja je ubijena u štali i njenoj blizini.

(Enes Šakrak, str. 1-3.)

Nakon tih puštanja na slobodu, na “Heliodromu” je ostalo još 200 zatočenika, od kojih su posljednji konačno pušteni 18. ili 19. aprila 1994.

(para. 1633. Prlić i ostali, tom II, str. 450)

Neki od zatočenika iz logora “Vojno” su preminuli od posljedica udaranja policijskim palicama, drškama od alata, čizmama, pištoljima, bili podvrgnuti elektrošokovima, dok su neki odvedeni u nepoznatom pravcu i njihova tijela su razmijenjena 1994. godine.

(para. 370-380., 397-501. drugostepena presuda Marko Radić i ostali, str. 110-111., 113-129.)