Zločini počinjenji na području Mostara obuhvataju period od proljeća i ljeta 1992., gdje su kao počinioci navedeni pripadnici srpskih vojnih i paravojnih formacija, kao i od proljeća 1993. do marta 1994., gdje su kao počinioci označeni pripadnici vojnih formacija koje su bile pod kontrolom Hrvatskog vijeća obrane, kao i zločin konstatiran u septembru 1993. u naselju Grabovica, gdje je utvrđeno da su počinioci pripadnici Armije Bosne i Hercegovine.
Tokom sukoba između HVO-a* i ABiH* od početka maja 1993. je u gradu konstatirana linija koja se protezala duž Bulevara i dalje niz Ulicu Alekse Šantića i nije se mijenjala do okončanja sukoba. Prije 9. maja, kada je, prema presudama, HVO napao Mostar, ABiH je kontrolirala naselja Donja Mahala i Cernica, hotel “Mostar” i “Vranicu”, kao i istočni Mostar, dok je HVO kontrolirao “Sjeverni logor” i ostatak zapadnog Mostara. Nakon napada na zgradu “Vranice”, HVO je preuzeo kontrolu nad objektom.
*Hrvatsko vijeće obrane *Armija Bosne i Hercegovine
Van grada se linija fronta mijenjala, pogotovo kada je ABiH krajem juna 1993. stavila pod svoju kontrolu zonu sjeverno od istočnog Mostara, u pravcu Drežnice i Jablanice pa sve do brane u Salakovcu, a naročito kasarnu “Tihomir Mišić”, Bijelo Polje, Raštane, Vrapčiće i Salakovac, kao i nekoliko drugih mjesta sjeverno od Mostara, uključujući i područje Potoka. Same Raštane su poslije obje strane u nekoliko navrata stavljale pod svoju kontrolu.
U presudama se navodi da je od maja 1993. do marta 1994. zajedno sa HVO-om bila prisutna i HV*, kao i da je s položaja JNA* i VRS-a* granatiran grad, konkretno Stari most.
*Hrvatska vojska *Jugoslovenska narodna armija *Vojska Republike Srpske
Najmanje 40 civila, uglavnom Bošnjaka, kao i jedne osobe hrvatske nacionalnosti, ubijeno je na deponiji u mostarskom naselju Uborak sredinom juna 1992. godine. (str. 60. Šešelj)
U gradskoj mrtvačnici u Sutini je ubijeno najmanje sedam civila u junu 1992. (str. 60. Šešelj)
Desetine zatočenika su od 13. juna 1992. bile zatvorene u svlačionici fudbalskog stadiona u Vrapčićima, gdje su mučeni i prema njima je okrutno postupano. (str. 60. Šešelj)
Okrutno je postupano i u mrtvačnici Gradskog groblja u Sutini sredinom juna 1992. godine prema više od 20 zatočenika, koji su u tom objektu mučeni. (str. 60. Šešelj)
Opljačkane su bošnjačke kuće u zaseoku Topla u aprilu 1992. godine. (str. 60. Šešelj)
Dok su srpske oružane snage granatirale grad Mostar i zauzimale okolna područja, Hrvati i Bošnjaci iz BiH su organizirali združenu odbranu, da bi potom, u junu 1992., proveli operaciju svojih protiv srpskih oružanih snaga, koje su se tada povukle na položaje na uzvišenjima oko grada. (str. 174. Prlić i ostali, tom II)
Konstatirano je da je, počev od maja 1992., općinski HVO postupno preuzeo političku vlast u općini Mostar. (str. 183. Prlić i ostali, tom II)
Zajedno s HVO-om, u općini Mostar od maja 1993. do marta 1994. bile su prisutne snage HV-a*, naročito tri brigade. (str. 169. Prlić i ostali, tom II)
Konstatirano je da je sukob između HVO-a i ABiH u Bosni i Hercegovini postao međunarodni intervencijom snaga Republike Hrvatske, koja je u kontekstu sukoba vršila opću kontrolu nad HVO-om. (str. 74–76. Naletilić i Martinović)
Nakon manjih, 15. aprila 1993. je došlo do oružanog incidenta između HVO-a i jedinice ABiH stacionirane u hotelu “Mostar”, koji se nalazio na liniji razdvajanja između hrvatskog i bošnjačkog dijela grada. (str. 15–16. Naletilić i Martinović)
Mostar je bio podijeljen na zapadni dio, koji je kontrolirao HVO, i istočni dio, u kojem je uglavnom bila koncentrirana ABiH. (str. 16. Naletilić i Martinović)
Rano ujutro 9. maja 1993. godine, HVO je napao Mostar artiljerijom, minobacačima, teškim i lakim oružjem, kontrolirao je ulaze u grad, a na mostarskom radiju je objavljeno da svi Bošnjaci moraju na prozorima istaknuti bijele zastave. (str. 16. Naletilić i Martinović) (str. 191. Prlić i ostali, tom II)
Komanda ABiH u zgradi “Vranice” je bila među metama napada, a 10. maja 1993. u zgradi je izbio požar, nakon čega su se i civili i vojnici predali, 20 do 30 vojnika se presvuklo u civilnu odjeću i izašli su iz objekta. (str. 16. Naletilić i Martinović) (str. 193. Prlić i ostali, tom II)
Kada su izašli iz zgrade i predali se, neki vojnici ABiH su pretučeni napolju. (str. 144–145. Naletilić i Martinović)
Muškarci Bošnjaci – bez ikakve razlike između vojnika i civila – upućeni su u Duhanski institut, na Mašinski fakultet ili u zgradu policije. (str. 193. Prlić i ostali, tom II)
Približno 30 do 35 muškaraca Bošnjaka natjerano je da pješke odu u Duhanski institut, nakon čega je grupa pod stražom odvedena u zgradu policije u Širokom Brijegu. (str. 17. Naletilić i Martinović)
Nakon što su 9. maja iz zgrada i kuća izveli i okupili civile, snage HVO-a su na stadion “Veleža” odvele na stotine ljudi, većina njih je završila na “Heliodromu” u mostarskom naselju Rodoč, koji je postao glavni zatočenički centar HVO-a na tom području. (str. 17–18. Naletilić i Martinović) (str. 199–200. Prlić i ostali, tom II)
Mašinski fakultet je služio, u najmanju ruku, kao sabirni centar, gdje su muškarci odvajani od žena i djece. (str. 201. Prlić i ostali, tom II)
Utvrđeno je da je 12 pripadnika ABiH koji su iz “Vranice” dovedeni u Mašinski fakultet brutalno premlaćeno i ubijeno. (str. 213. Prlić i ostali, tom II)
Pripadnici HVO-a su 14. jula 1993. uhapsili dječaka Bošnjaka i njegovog djeda, premlatili ih u stanici Vojne policije u Buni, nakon čega su ih odveli na rub ceste i pucali im u leđa, usmrtivši jednog i nanijevši teške povrede drugom, koga su ostavili na licu mjesta. (str. 238. Prlić i ostali, tom II)
Zaključeno je da su 24. augusta 1993., nedaleko od jedne kuće u selu Raštani, vojnici HVO-a otvorili vatru i ubili četvoricu muškaraca Bošnjaka koji su se prethodno predali. (str. 243. Prlić i ostali, tom II)
U zatočeničkom centru “Heliodrom” je 9. maja 1993. zatočeno 1.500 do 2.500 civila Bošnjaka, i nakon nekoliko dana pušteni su žene i djeca. (str. 17–18. Naletilić i Martinović) (str. 193. Prlić i ostali, tom II)
Zaključeno je kako je, nakon napada ABiH 30. juna 1993., HVO uhapsio u Mostaru i okolini više hiljada muškaraca Bošnjaka, među kojima je bilo pripadnika ABiH i bošnjačkih vojnika HVO-a, i da ih je zatočio na “Heliodromu” ili u Zatvoru u Dretelju. (str. 225. Prlić i ostali, tom II)
Početkom jula 1993., HVO je, tokom vremenskog perioda koji je varirao od nekoliko sati do jednog ili dva mjeseca, zatvarao muškarce Bošnjake na Mašinskom fakultetu, gdje su redovno i brutalno tukli zatočenike i gdje su dvojica zatočenih preminula od posljedica premlaćivanja između 8. i 11. jula 1993. godine. (str. 227–229. Prlić i ostali, tom II)
Zatočenici u “Heliodromu” su premlaćivani i zlostavljani, a nasilje nad njima je bilo najintenzivnije tokom maja 1993. i krajem juna 1993. godine. (str. 166–171. Naletilić i Martinović) (str. 426–427. Prlić i ostali, tom II)
Od maja 1993. do sredine aprila 1994. zatočenici su premlaćivani po nekoliko sati, što bi nekad trajalo sve dok žrtva ne bi izgubila svijest (str. 430. Prlić i ostali, tom II)
Jedan od zatočenika je 12. ili 13. jula odveden s “Heliodroma” u jednu od vojnih baza, gdje je bio teško premlaćen i zlostavljan nekoliko sati te ubijen hicem iz vatrenog oružja i zakopan u parku Liska. (str. 193–196. Naletilić i Martinović)
HVO je predložio muškarcima Bošnjacima zatočenim na “Heliodromu” da ih pusti na slobodu, kao i njihove porodice s područja Mostara, pod uslovom da oni pristanu na to da napuste BiH i odu u neku drugu zemlju, te je najmanje 800 Bošnjaka ovaj prijedlog prihvatilo. (str. 232. Prlić i ostali, tom II)
I početkom jula 1993. je HVO hapsio muškarce, žene, starije osobe i djecu u zapadnom Mostaru i odvodio ih na “Heliodrom”. (str. 410. Prlić i ostali, tom II)
Dokazi pokazuju da su u julu 1993. muškarci Bošnjaci iz drugih općina u BiH, među kojima su bile općine Stolac, Čapljina i Ljubuški, također hapšeni i odvođeni na “Heliodrom”. (str. 410. Prlić i ostali, tom II)
U novembru i decembru 1993., na “Heliodromu” je bilo više od 2.000 zatočenika. (str. 411. Prlić i ostali, tom II)
Maltretiranje Bošnjaka time što su istjerivani iz svojih stanova ili zatvarani postalo je uobičajena i raširena pojava od 9. maja pa tokom čitave jeseni 1993. godine. (str. 19. Naletilić i Martinović) (str. 203. Prlić i ostali, tom II)
Konstatirane su otmice na ulicama i silovanja djevojaka, kao i prisiljavanja na seksualni odnos tokom akcija deložiranja. (str. 233–236. Prlić i ostali, tom II)
Protjerivanje civila Bošnjaka u istočni dio Mostara eskaliralo je u toku juna 1993. (str. 212. Naletilić i Martinović) (str. 220. Prlić i ostali, tom II)
Civili Bošnjaci su tučeni tokom njihove deložacije i deportacije iz zapadnog u istočni dio grada. (str. 146. Naletilić i Martinović) (str. 207. Prlić i ostali, tom II)
Zaključeno je da su sredinom jula 1993. snage HVO-a provele još jedan krug deložacija, protjeravši Bošnjake u istočni Mostar, i da su se te operacije nastavile tokom cijele druge polovine jula i u augustu 1993. godine. (str. 231. Prlić i ostali, tom II)
Od civila su oduzimani vrijedni predmeti, a njihovi stanovi su pljačkani i u njih useljavani hrvatski vojnici. (str. 236. Prlić i ostali, tom II)
Zarobljenici su odvođeni s “Heliodroma” u Šantićevu ulicu, gdje su gradili bunkere, popravljali rovove, punili i nosili vreće s pijeskom na liniju, pri čemu su zarobljenici stalno bili izloženi unakrsnoj vatri. (str. 117. Naletilić i Martinović) (str. 432. Prlić i ostali, tom II)
Korišteni su zarobljenici i kao živi štit te su mnogi od njih ozlijeđeni dok su radili u Šantićevoj ulici. (str. 117. Naletilić i Martinović) (str. 439–442. Prlić i ostali, tom II)
Zaključeno je da su četvorica zatočenika iz “Heliodroma” poginula, a trojica ranjena 17. septembra 1993., kada ih je HVO koristio kao živi štit u Mostaru. (str. 442–443. Prlić i ostali, tom II)
Više desetaka zatočenika je poginulo ili je bilo ranjeno dok su obavljali prisilne radove na liniji fronta, neke zatočenike su ubile ili ranile snage HVO-a, a utvrđeno je da je tom prilikom poginulo njih 27 i da ih je pri izvođenju radova ranjeno sedam. (str. 434–435. Prlić i ostali …)
Zatočenici su premlaćivani tokom rada na liniji fronta na Bulevaru, ili u bazama vojnih jedinica u Mostaru. (str. 172–173. Naletilić i Martinović) (str. 436–437. Prlić i ostali, tom II)
Od jula do decembra 1993. zatočenici su bili prisiljeni da napuste BiH sa svojim porodicama i da odu, barem u početku, u Hrvatsku, da bi kasnije otišli u treće zemlje. (str. 448–449. Prlić i ostali, tom II)
Nakon tih puštanja na slobodu, na “Heliodromu” je ostalo još 200 zatočenika, od kojih su posljednji konačno pušteni 18. ili 19. aprila 1994. (str. 450. Prlić i ostali, tom II)
Iz dokaza proizlazi da su zatočenici upućivani u zatočenički centar “Vojno” i tamo zatvarani u periodu od augusta 1993. do januara 1994. (str. 451–452. Prlić i ostali, tom II)
Zaključeno je da su zatočenici u “Vojnom” od 8. novembra 1993. do 28. januara 1994. bili izloženi nasilju i surovom postupanju. (str. 461. Prlić i ostali, tom II)
Jedan od zatočenika je 5. decembra pretučen i ubijen iz vatrenog oružja. (str. 463. Prlić i ostali, tom II)
Zatočenici iz “Vojnog” su prisiljavani na fizički rad. (str. 466–467. Prlić i ostali, tom II)
Od augusta 1993. do marta 1994. zatočenici … na obavljanje radova na linijama fronta, bili su izloženi teškom nasilju, neki od njih su bili ranjeni, nekoliko ih je izgubilo život, a petorica su ubijena u periodu od 2. septembra 1993. do 31. januara 1994. dok su obavljali radove na području Vojnog. (str. 472–474. Prlić i ostali, tom II)
Zaključeno je da su zatočenici u zatočeničkom centru “Vojno” bili pripadnici ABiH i civili. (str. 474. Prlić i ostali, tom II)
Od početka juna 1993. do početka marta 1994., istočni Mostar je bio na udaru granatiranja i žestoke vatre HVO-a, konkretno s brda Hum i brda Stotina. (str. 258. Prlić i ostali, tom II)
Konstatovano je da HVO nije mogao precizno usmjeravati hice, granate i gume napunjene eksplozivom na vojnike ABiH koji nisu bili grupisani na nekom određenom mjestu u Donjoj Mahali. (str. 256. Prlić i ostali, tom II)
Zaključeno je da je intenzivno granatiranje i drugo vatreno djelovanje HVO-a po istočnom Mostaru direktno pogađalo stanovništvo koje je živjelo u tom dijelu grada. (str. 259. Prlić i ostali, tom II)
Snajperisti HVO-a su, kako je zaključeno, gađali starije osobe, žene i djecu u istočnom Mostaru.* (str. 315–317. Prlić i ostali …)
*snajperski incidenti u Mostaru su obrađeni u dodatku ovoj bazi
Stanovnici istočnog Mostara nisu imali dovoljno hrane i vode u periodu od juna 1993. do aprila 1994. godine. (str. 320. Prlić i ostali, tom II) (str. 20. Naletilić i Martinović)
Pored toga, stanovnicima istočnog Mostara nije bila dostupna adekvatna medicinska njega i nisu imali dovoljno lijekova. (str. 324–325. Prlić i ostali, tom II)
Zaključeno je da je HVO ometao redovno upućivanje humanitarne pomoći u istočni Mostar barem u periodu od juna do decembra 1993., naročito putem administrativnih ograničenja, i da je tokom gotovo dva mjeseca u ljeto 1993. i u decembru 1993. humanitarnim konvojima u potpunosti blokirao pristup u istočni Mostar. (str. 330. Prlić i ostali, tom II)
Pripadnici međunarodnih organizacija prisutni u Mostaru u periodu od maja 1993. do aprila 1994. bili su cilj snajperista HVO-a, kao i artiljerijske i minobacačke vatre HVO-a. (str. 341. Prlić i ostali, tom II)
Između ABiH i HVO-a došlo je do niza sukoba za kontrolu nad selom Raštani, te su se vojske smjenjivale u preuzimanju kontrole nad ovim mjestom. (str. 21. Naletilić i Martinović)
Dio sela Raštani je razoren do kraja septembra 1992. (str. 225. Naletilić i Martinović)
Žene i djeca koji su se nalazili u selu Raštani 24. augusta 1993. bili su podvrgnuti fizičkom i duševnom nasilju, kao i seksualnom nasilju. (str. 244. Prlić i ostali, tom II)
Zarobljenici su poslove obavljali i na liniji u Raštanima i nisu to radili dobrovoljno. (str. 119. Naletilić i Martinović) (str. 433. Prlić i ostali, tom II)
Utvrđeno je da je HVO odgovoran za rušenje Baba-Beširove džamije u Mostaru oko 10. maja 1993. godine. (str. 197. Prlić i ostali, tom II)
Konstatirano je da je deset džamija uništeno ili teško oštećeno usljed neprekidnog otvaranja vatre i granatiranja istočnog Mostara koje je proveo HVO. (str. 371. Prlić i ostali, tom II)
Granatiranje JNA i VRS-a, kao i oružanih snaga HVO-a, dovelo je do znatnih oštećenja Starog mosta prije 8. novembra 1993. godine, ali su do tada ABiH i stanovništvo istočnog Mostara i dalje mogli da ga koriste. (str. 347. Prlić i ostali, tom II)
*Jugoslovenska narodna armija *Vojska Republike Srpske
Zaključeno je da je tenk HVO-a postavljen na brdu Stotina otvarao vatru na Stari most 8. novembra 1993. (str. 352. Prlić i ostali, tom II)
Stari most zaista se srušio sutradan, 9. novembra, između 10:15 i 10:30 sati. (str. 368. Prlić i ostali, tom II)
Zaključeno je da je od juna 1993. do aprila 1994. istočni Mostar bio pod opsadom HVO-a. Iako HVO istočni Mostar nije držao u potpunom okruženju zbog postojanja otvorenih puteva kako na sjeveru, tako i na jugu, grad jeste bio pod opsadom u tom smislu da je bio izložen vojnom napadu HVO-a tokom više mjeseci, koji se sastojao od stalnog i intenzivnog granatiranja, uključujući i snajpersku vatru, usljed čega su mnogi stanovnici bili ranjeni ili su poginuli. (str. 372. Prlić i ostali, tom II) (str. 20. Naletilić i Martinović)
Stanovništvo nije moglo otići iz istočnog dijela Mostara po vlastitom nahođenju i bilo je primorano da živi u izuzetno teškim životnim uslovima, bez hrane, vode, električne energije i odgovarajuće medicinske njege, dok je HVO povremeno potpuno blokirao dostavljanje humanitarne pomoći i hotimično je otvarao vatru na pripadnike međunarodnih organizacija, pri čemu je jedan broj njih ubio i ranio. (str. 372. Prlić i ostali, tom II)
Selo Grabovica je početkom 1993. bilo pod kontrolom pripadnika HVO-a, a 10. maja 1993., ili oko tog datuma, ABiH je zauzela ovo mjesto koje je napustilo više ljudi, dok su ostali većinom stari i djeca. (str. 141–142. Halilović)
U periodu od 7. do 9. septembra, u Grabovicu su stigli vojnici iz Sarajeva, koji su smješteni u kuće na desnoj obali. (str. 146. Halilović)
Prvo ubistvo izvršeno je kasno poslijepodne 8. septembra. (str. 151. Halilović)
Konstatirano je van razumne sumnje da su pripadnici ABiH 8. na 9. septembar u Grabovici ubili najmanje 13 civila mještana, od kojih niko nije aktivno učestvovao u neprijateljstvima. (str. 274. Halilović)